Luận án TS: Tên riêng người Ê đê ở Tây Nguyên

Tên riêng chỉ người (hay tên riêng của người) là một trong những chứng cứ quan trọng để tìm hiểu quá trình hình thành của một bộ tộc, một dân tộc ở các mặt tổ chức xã hội, văn hóa tộc người... qua các thời kì. Nhờ chúng người ta có được hiểu biết về sự giao tiếp và sự bảo lưu ngôn ngữ, về quá trình lịch sử, văn hoá của một dân tộc. Trong ngôn ngữ, tên riêng chỉ người làm thành một tiểu hệ thống riêng biệt, nằm trong hệ thống tên riêng nói chung, bao gồm tên người (nhân danh), tên riêng đối tượng địa lí (địa danh), tên các công sở, cửa hiệu, xí nghiệp,...(hiệu danh), tên các tác phẩm báo chí, nghệ thuật... Trong các lớp tên riêng đó, cùng với tên riêng địa lí, tên riêng chỉ người được xem là một trong hai mảng tên gọi quan trọng nhất. Chúng không chỉ phong phú về số lượng mà trong thành phần tạo nên chúng còn chứa đựng những thông tin mang tính lịch sử, truyền thống, văn hóa, xã hội... Do vậy đã từ lâu, tên riêng chỉ người trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội khác nhau như dân tộc học, ngôn ngữ học, xã hội học, tâm lí học... Tên riêng chỉ người là một đối tượng khá phức tạp về nhiều phương diện.

- Bước đầu tiếp cận các vấn đề lí luận về tên riêng và các vấn đề liên quan đến quá trình nghiên cứu tên riêng chỉ người nói chung và tên riêng người Êđê nói riêng. Các phương thức, cách thức định danh mang tính phổ biến và cụ thể cũng được luận án nghiên cứu để làm cơ sở cho việc tìm hiểu các đặc điểm về tên riêng người Êđê.

- Điền dã, khảo sát thực tế các trường hợp tên riêng người Êđê trên cơ sở các đối tượng khác nhau về lứa tuổi, nghề nghiệp, các mối quan hệ xã hội, các địa bàn cư trú và nhóm tộc người (đối với những trường hợp nhóm tộc người mang tính khác biệt về phương diện nào đó mà nội dung luận án đề cập).

- Thống kê, miêu tả và phân tích các cứ liệu để rút ra nhận xét về mặt cấu tạo, phương thức định danh, ý nghĩa, nguồn gốc… của các yếu tố cũng như toàn bộ tổ hợp tên riêng người Êđê, đồng thời làm rõ mối quan hệ giữa chúng với các yếu tố lịch sử, văn hóa - tộc người của dân tộc này. Từ đó, khái quát được bức tranh về tên riêng người Êđê ở Tây Nguyên trong sự giao thoa giữa ngôn ngữ và văn hóa. Thông qua đó, đề xuất một số giải pháp cụ thể cho vấn đề chính tả và cách đọc tên riêng người Êđê.

Đối tượng nghiên cứu của luận án là tên riêng người Êđê được định danh bằng ngôn ngữ Êđê.

Phạm vi nghiên cứu: luận án nghiên cứu những nội dung trên của tên riêng người Êđê chủ yếu ở diện đồng đại. Tuy nhiên, trong quá trình phân tích, lập luận, chúng tôi cũng sử dụng các cứ liệu lịch đại để so sánh, đối chiều.

Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây:

- Phương pháp miêu tả

- Phương pháp điền dã ngôn ngữ - dân tộc học

Luận án chứng minh rằng:

- Tên riêng người Êđê bên cạnh những đặc điểm chung của tên riêng chỉ người còn mang dấu ấn đặc thù của một tộc người cụ thể có thời gian cư trú lâu đời trên một địa bàn chứa đựng nhiều vấn đề về lịch sử văn hóa, ngôn ngữ,...đặc trưng. Tên riêng người Êđê bên cạnh dưới hình thức chung là một nhóm hay một tổ hợp các yếu tố định danh còn có hình thức cấu tạo khác biệt.

- Tên riêng người Êđê ra đời đều “có lý do”. Tuy vậy, các yếu tố trong tổ hợp định danh đa số là các đơn vị không mang nghĩa (nghĩa trong mối quan hệ với từ vựng). Một số ít còn lại là các đơn vị có nghĩa, cụ thể là chúng có nghĩa hàm chỉ.

- Tên riêng người Êđê là một loại kí hiệu ngôn ngữ mang tính xã hội hóa cao, đặc biệt trong bối cảnh giao lưu và tiếp xúc văn hóa, chúng dễ bị biến đổi dưới sự tác động của các nhân tố ngoài ngôn ngữ (như lịch sử - xã hội). Luận án làm rõ các xu hướng và nguyên nhân biến đổi đó trên bình diện ngôn ngữ học. Luận án cũng góp phần làm rõ những đặc trưng cơ bản về ngôn ngữ - văn hóa của tên riêng người Êđê. Luận án cũng hi vọng là đã có những đóng góp nhất định thông qua việc kiến nghị một số vấn đề về chính tả và cách đọc tên riêng người Êđê.

Tổng quan tình hình nghiên cứu tên riêng chỉ người

Một số vấn đề cơ bản của lí thuyết về tên riêng và lí thuyết định danh

Cơ sở thực tiễn

Khái luận về hình thức cấu tạo của tên riêng người Êđê

Cấu tạo của tên riêng người Êđê

Phương thức định danh tên riêng người Êđê

Đặc điểm về ý nghĩa của tên riêng người Êđê

Nguồn gốc tên riêng và sự phát triển lớp từ ngữ tên họ của người Êđê

Một số vấn đề về ngôn ngữ - văn hóa

Đặc trưng văn hóa Êđê thể hiện qua tên riêng chỉ người

Vấn đề chính tả và cách đọc tên riêng người Êđê

Bên cạnh phản ánh những đặc điểm của tên riêng chỉ người nói chung, cấu tạo của tên riêng người Êđê còn thể hiện nét đặc thù, và có thể nói là khác biệt so với hình thức cấu tạo của tên riêng các tộc người khác trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Sự khác biệt đó thể hiện ở cấu trúc của tổ hợp tên gọi cũng như cấu trúc các danh tố trong tổ hợp định danh, đặc biệt là danh tố họ và danh tố đệm. Trong lúc danh tố đệm chỉ duy nhất có một hình thức cấu trúc đơn, với chức năng duy nhất là để phân biệt giới tính thì danh tố họ lại có thể có nhiều yếu tố tham gia. Các danh tố họ có cấu trúc phức thường có hai hoặc ba danh tố bộ phận. Quan hệ giữa hệ dòng với các dòng họ, các chi họ là rất phức tạp. Mặc dù có thể được phát triển từ một hệ dòng, nhưng trong thực tế sử dụng cũng như trong tâm thức của người Êđê, vấn đề xuất xứ này không phải bao giờ cũng được quan tâm. Vì vậy, có thể nói rằng, danh tố họ trong tên riêng tộc người này chứa trong mình nó các cấp độ khác nhau của tổ chức dòng họ. Mỗi cấp độ của chúng là những đơn vị định danh có vai trò của một “từ” được cấu tạo từ một hoặc nhiều hơn một hình vị và có thể được dùng độc lập. Vì thế, xét về cấu tạo, trong nhiều trường hợp, tên họ của người Êđê cũng là một tổ hợp định danh giữ vai trò một danh tố trong toàn bộ tổ hợp tên riêng. Và cũng chính vì vậy, trong tên họ phức, các danh tố bộ phận đều được hình thành bởi hình thức ghép. Danh tố tên cá nhân có cấu trúc phức được hình thành bởi dạng thức kép. Trật tự sắp xếp các danh tố cùng sự phát triển đa dạng của các yếu tố trong tên họ làm nên sự độc đáo của tên riêng người Êđê.

Diệp Quang Ban (1992), Ngữ pháp tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

Trần Văn Bính (Văn Bính Trần) (2004), Văn hóa các dân tộc Tây Nguyên, thực trạng và những vấn đề đặt ra, Nxb Chính trị Quốc gia.

Đặng Văn Bình (2018), Đặc điểm của lớp tên riêng chỉ người (chính danh) trong tiếng M’nông, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội.

Nguyễn Tài Cẩn (1975), Từ loại danh từ trong tiếng Việt hiện đại, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội.

Hoàng Thị Châu (1966), Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông (Thông báo KH, Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội.

B.Y. Joanh (1950), Enquête desmographique au Darlac 1943-1944, Extrait du Bulletin de la Société des Etudes in dochinoc’ses, Nouvelle série Tome XXV - N o 3.

Willy Van Langendonck (2007), Theory and Typology of Proper Names, Mouton de Gruyter, Berlin - New York.

James A. Tharp - Y Bhăm {uôn Yă (1980), A Rhade - English Dictionary with Eng lish - Rhade, Finderlist, Australia.

Davias - Baudrit P.J (1966) Dictionnaire Rhadé - Francai, Banmethuôt.

H. Bernard (1907) Les populations Moi du Darlac, Extrait du Bulletin de L’Ecole Francaise.

--- Nhấn nút TẢI VỀ hoặc XEM ONLINE để tham khảo đầy đủ nội dung Luận án tiến sĩ Ngôn ngữ học trên ---